КАЭТАН ЧАБОР
(раман у вершах)
У рэчаiснасцi ўсё інакш, чым на самай справе.
Антуан дэ СЕНТ-ЭКЗЮПЕРЫ
ПРАЛОГ
А сямнаццатым слёзатачывым стагоддзi
Пад бясконцыя стрэлы марцiр i гармат
Над Еўропаю войны ў буйным карагодзе
Сукравiцай гнаiлiся, нiбы стыгмат,
Бо гiсторыя пастанавiла спрадвечча,
Што ствараюць сабой непарыўны хаўрус
Адзiнота, бязвыхаднасць, голад, галеча,
А прыяцелем iм назаўжды – беларус.
Так i ў тыя часiны крывёю палiтай
Вырастала са збедненай глебы трава
На знясiленых пашах Рэчы Паспалiтай,
Каб кармiлася Польшча ды ела Лiтва.
Толькi-толькi сканаў смутны час на Расii,
У спiжарнi была захавана браня,
I не ведаў нiхто, што на ўсходзе ў бяссiллi
Падрастае бурклiвае медзведзяня.
Як жывецца прыгону на ўскрайнах дзяржавы,
Пазабыў каралеўскi ўпрыгожаны трон,
Бо па лiтасцiвым меркаванням Варшавы
Не дастойны турботы дарэмны прыгон.
На манаршым прастоле, загразнуўшы ў склоках,
Плёў густыя iнтрыгi, як сеткi, павук,
Каб закiдваць паўсюль аж да самых аблокаў,
Аж да самых далёкiх прымежных акруг.
Старажытнай каронай былых Ягелонаў
Быў вянчаны на царства вараг Жыгiмонт
Трэццi Ваза. О, колькi зласлiвых праклёнаў
Узнiмалi да Бога за гэты афронт!
Ён з’явiўся на свет як мага недарэчы
Ў той сям’i, дзе шалёныя праз аднаго.
Менавiта таму, нiбы кару для Рэчы,
Запрасiлi магнаты з-за мора яго.
Незгасальнай пакутаю апанаваны,
Роўна як звiлiсты агнядышны дракон,
З непрытомнай пагардлiвасцю Чынгiсхана
Ён увесцi iмкнуўся паўсюль свой закон.
То счапiўся ў вайне з iмператарскай Венай,
То жадаў далучыць маскавiцкую твань,
То наскокваў на вольнасцi шляхты гiенай,
Каб пакiнуць ад iх бесцялесную здань.
Бо Iван жа Чацвёрты Васiльевiч Грозны
Да пазногця прыцiснуў свавольную раць!
Мо i ў Рэчы «ад можа да можа» не позна
З палiтычнай арэны баярства прыбраць?
Але ўсе намаганнi таго Жыгiмонта
Натыкалiся на ўсеагульны адпор:
Паўставалi наёмнiкi, князi, вiконты,
Земляробы, рамеснiкi ды ўласны двор.
I аднойчы шляхецтва дазволiла роскаш
У адзiным парыве схапiцца за меч –
Распачаўся бязмежны раз’юшаны рокаш,
Якiм славiлася Паспалiтая Рэч!
Жыгiмонт тры гады ад Судзетаў да Буга
Па сялiбам насiўся. Так восеньскi трус
Спадзяецца прарвацца з загоннага круга
Хоць да чорта на рогi, хоць у землятрус.
Працаўнiк беларускi, лiтоўскi, жыдоўскi
Ў гэткiх скоках аднолькава вынеслi зла,
Ды галоўны бунтар Мiкалай Зебжыдоўскi
Зла не лiчыў – падлiкам не ўчылi казла.
А калi нарабiлiся да зацямнення
Ягамоснага мозгу абодва бакi,
Паў кароль перад ворагамi на каленi,
Пралiваючы сцiпла слязiнак цуркi.
Адпачла змардаваная Рэч Паспалiта
Вацiкану – на шчасце, на зайздрасць – Маскве,
Толькi пiльна цяпер назiрала элiта
За сваiм каралём без цара ў галаве.
Каб забылася шляхта аб новай крамоле,
Ёй была неабходна другая гульня.
Дык чаму б не са Швецыей, дзе на прастоле
Жыгiмонтаў кузэн захацеў рэменя?
Вулканiчнаю лавай нянавiсць пылала,
Пунсавеючы, нiбы вярбенавы квет,
Бо ягоны сваяк, прайдзiсветавы малы,
Не жадаў прызнаваць брацкi аўтарытэт!
Так над мiрам тварэц паразвешваў планiды,
Што з бiблейскiх гадзiн па сучасныя днi
Не йснуе больш смяротнай, жывёльнай агiды,
Чым святая агiда да кроўнай раднi.
Гадавалiся спешна дзяржавы да бою:
Набiвалi мушкеты, узводзiлi флот
I малiлiся Богу, абое-рабое,
Каб нiхто не задумаў чарговы камплот.
Вось i ўсё, што ў пралоге прыйшлося да слова
Расказаць аб жыццi перад гэтай вайной,
Распачатаю ад нараджэння Хрыстова
Тысяча шасцiсот дваццаць шостай вясной.
ЧАСТКА ПЕРШАЯ
I
Нетаропкая песня ў свiнцовыя хвалi
Акунула сiнечы лазуркавы кнот,
Паляцеўшы да срэбных мялiзнаў Латгалля,
Да Нявы пасiвелай шарошавых вод.
Гэту думу пачула Мальборка грамада,
У палескiх балотах iмшысты плывун,
Нават чорныя хмары – сябры лiстапада –
Суцяшалi суровы балтыйскi бурун.
Карабельныя ветразi, поўныя норду,
Ад натугi трашчалi па суравых швах,
I касматыя валы ад левага борту
Залiвалi сабе стырнавому ў абшлаг.
Мора грозна качала, рычала, iмчала,
Быццам чорт маляваць намагаўся афорт,
А балтыйскае зыбанне з боку прычала
Напаўняла вадой сырамятны батфорт.
Тонкi голас звiнеў, залiваўся, як флейта.
Чарадзейным было, што цудоўны спявак
Паварочваў штурвал быстраходнага флейта,
Завяршаючы смела круты аверштаг.
Упрыгожвала песня марскую руцiну,
Разрывала ў кавалкi журботу i сплiн,
Быццам гэты пранiзлiвы тэнар-альцiна
Нарадзiўся сярод iталiйскiх далiн.
– Ходзяць конi
Ў Панямоннi
Ля запруды, ля вады.
Я ў загане, як у загоне,
Ад навету, ад крыўды.
Ты нясi мяне, гняды,
Там, дзе воды Ясельды.
Ад нягоды, ад бяды,
Праз сядзiбы-гарады.
Ходзяць конi
Ў Панямоннi
Ля затокi, ля ракi.
Я ў праклёне, як у палоне,
У любiмай, у рукi.
Ты скачы, мой вараны,
Над Палотай, ля Дзвiны,
Ад нядолi, ад вайны,
Да каханай, да жаны.
Ходзяць конi
Ў Панямоннi
Ля патоку, ля бруi.
Я ў палоне, як у далонi,
У варожай, у зграi.
Ты ганi, буланы конь,
Да на Прыпяць, на Жэлонь,
Праз пажары, скрозь агонь,
Ад нападаў i пагонь.
Ходзяць конi
Ў Панямоннi
Ля крынiцы-ручая.
Забурлiла, як у бяздоннi,
Ты, рака кiпучая.
А з табою, мой дэраш,
Я пакiну свой шалаш,
З ножан выцягну палаш –
Ды на бой за Нёман наш!
Песня скончылася, i раптоўна адразу
Снеганосны пранiзлiвы вецер зацiх.
Па-за хмарамi сонца, падобна алмазу,
Усмiхнулася, быццам нявесце жанiх.
Экiпаж на паветра падняўся з твiндэкаў.
Атрасаючы снег з барады, капiтан
Стырнавому казаў самавiта, без здзекаў:
– Вiншаванне табе. Малайца, Каэтан!
Малады рулявы пакланiўся сумленна,
Разгарнуў у дамашнюю гавань бушпрыт.
На бакборце аблашчыла белая пена
Алавяныя лiтары: «Бэзавы кiт».
I пакуль маракi круцяць вал кабестана,
Талакою наладжваючы такелаж,
Штосьцi трэба казаць пра жыццё Каэтана
Ды пра вёрткага флейта таемны ваяж.
II
Калi верыць пажухлым пергаментным скруткам –
Старажытным прадвеснiкам сёлетнiх кнiг,
То яшчэ да ўзвядзення дамоў Навагрудка
На прынёманскiх стромах дзяцiнец узнiк.
Летапiсец занес у Кiева-Пячэрскi
Патэрык, што ў глухiм, непралазным бары,
Дзе з пачварамi танчуць iклатыя чэрцi,
Безупынна будуюць плацiны бабры,
Расцякаецца думкай па дрэву вавёрка,
Прабiвае прасеку скрозь зараснiк тур,
На адхону ступiлага ў Нёман пагорка
Нарадзiўся каменны напышлiвы мур.
Не вядома было таму самаму лету,
Што далёка на Волзе паўстала Казань,
Што кiтайскае царства зжывае са свету
Неймаверным падаткам качэўнiк кiдань.
На вячорках спляталi вянкi дзеўчаняты
Пад пранiклiвым поглядам пiльных кабет,
I ў калысцы даверлiвыя вачаняты
На Шатландыю жмурыў маленькi Макбэт.
З кожным годам мужнеў, упрыгожваўся горад.
Атрымалася неяк без лiшнiх дамоў,
Што не лiчыў нiхто праваслаўных сабораў,
Каталiцкiх касцёлаў, малельных дамоў.
Мiнарэты праколвалi пальцамi неба,
Дзе-нiдзе свае капiшчы песцiў Сварог.
Непiсьменная паства Хрысту на патрэбу
Не грамiла чамусьцi зусiм сiнагог!
Колькi ў горадзе гэтым бывала гiсторый!
Падымалi дружыны Мiндоўг i Кейстут,
I любiмец рысталiшча Стэфан Баторый
Воўчаягадаю быў атручаны тут.
Толькi з пеўнямi сцiпла румянiўся золак,
Праз масты, перавозы, па бiтых шляхах
Да гандлёвых радоў у радне i камзолах
Накiроўваўся люд, паскараючы шаг.
Брукаваныя плошчы натоўпам кiпелi,
Быццам полiўка варыцца ва чыгунку:
Хрыстараднiчалi, таргавалiся, кпелi,
Абмывалi пакупкi ў блiжэйшым шынку.
Ад шматлiкiх багаццяў трашчалi прылаўкi,
Разявалi запыхлiва рот асятры,
Наўзахват аблавухi, вянцы, камiлаўкi
Прапаноўвалi cпраў капялюшных майстры.
Фарбавальшчык жардзiнай памешваў у чане,
Над якiм падымаўся iндыгавы пар,
Ды паводзiў навокал сляпымi вачамi
Вiнакур, што купiў у сябе жа тавар.
Мiж французскiх краўцоў, саладжавых, як пернiк,
Мiж ткачоў, што збiвалi жанчын на парчу,
Гандляваў сукнавал – анiякi сапернiк
Нi краўцу-падхалiму, нi змiю-ткачу.
У ягонай жабрацкай заваленай краме
Неахайнымi кучамi ў самую столь
Гнiлi лямец i фетр, што сваемi рукамi
З мокрай воўны валiў, акармляючы моль.
Не прыносiў дастатку загублены валюш,
Быццам нейкi вядзьмак налажыў загавор,
I таму бедаваў у журбе пан Вiталюш
З заняпалага слаўнага роду Чабор.
Шмат павагi i гонару мелася ў шляхты,
Хоць густую зацiрку з павагi вары!
Але пан сукнавал толькi конаўкай пахты
Запiваў кожны дзень цвiлыя сухары.
Ён i сам разумеў, што з бядноты наўрад цi
Яго выцягне зманлiвы лёс-шарлатан
Да раўнi паабсыпанай золатам знацi,
Ды не мучыўся бы, каб не сын Каэтан.
Продак пана Чабора на Сiнiя Воды
Пад харугваю князя Альгерда пайшоў,
Дзе ў пачэснай вайне баявыя клейноды
Здабываў самаробным сваiм бердышом.
Зарабiў знакамiтасць, удзячнасцяў статак,
Незагойную рану, сяброў пахвальбу
Ды напышлiвы герб, а да гербу ў дадатак
Жабраванне й журбу прывалок на гарбу.
Жонка пана Вiталюша ў родах сканала
Маладою зусiм, ледзьве-ледзь не дзяўчо,
I таму з малалецтва дзiця гадавала
Векавуха-суседка ды сельскi дзячок.
Ён вучыў Каэтана па Чэццях-Мiнеях
Друкаванай прамудрасцi, грамаце слоў,
Бо не добра, калi чалавек чырванее
Ад ганьбы ў асяроддзi пiсьменных галоў.
III
Выцякалi гады, як з клепсiдры струменi,
Як са шклянкi гадзiннiка льецца пясок…
Выхавальнiцу знiшчылi вечныя ценi,
I настаўнiк пацiху здрахлеў ды знямог.
Каэтану абмiнула толькi трынаццаць.
Хто ж прадбачыў, што лiха не ходзiць адно?
Пан Вiталюш раптоўна пачаў загiнацца,
Захiнаючыся ва гнiлое радно.
Яго бiў гнойны кашаль, трасла лiхаманка,
Пажаўцелыя зрэнкi крывiлiся ўкос,
Нават ногi не йшлi, каб дабрацца ад ганка
Да абуранай прызбы. (То быў сiлiкоз).
Нi адзiны знаёмец вачам не паверыў,
Кiм быў месяц таму гэты чэзлы гарбун:
Перад валюшнiкам пазакрылiся дзверы…
Каэтан пачаў пасвiць магнацкi табун.
Колькi грошаў на круг абяцалi падпаску?
Медны шэляг ды хлеба акраец у дзень,
Але думаў юнак, быццам трапiў у казку,
Бо дагэтуль такога не бачыў нiдзе.
Тыя шэлягi, што гнiлатой зелянелi,
Былi страчаны ўсе на карысць шаптуну,
Якi пану Чабору гаючыя зеллi
Гатаваў, пакуль не запiхнуў у труну.
Так гадоў у трынаццаць з маленечкiм гакам
Каэтан ссiрацеў, абяздолеў зусiм.
Нават самы аблезлы, галодны сабака
Выхваляўся багаццем сваiм перад iм.
Што ж утойваць? Хаваючы твар у далонi,
Часцяком ён бяссiльныя слёзы раняў,
I спагадлiва лашчылi сталыя конi
Пастушка, як каханае жарабяня.
О, якi быў табун у магната Сапегi:
Неабдымней за мора без дна й берагоў!
Сам Шэкспiр разрадзiўся б мiльёнам элегiй
Цi вянкамi санетаў засыпаў яго!
Беласнежныя конi iмчалi лавiнай
Упярэмешку з рыжай, буланай вадой,
Дзе пярэстыя хвалi адвагай звярынай
Гналi ўсцяж камянi афарбоўкi гнядой.
Вараныя кiты i рабыя дэльфiны
Гучна ржалi, вiтаючы шэрых сяброў.
З iмi побач удыгалi дужыя спiны
Бурай масцi – такой, як народная кроў.
Але сэрца падпаска да iх не ляжала:
Iм валодаў якiсьцi туманны кураж,
Ды ўтыкалася ў душу пчалiнае джала,
Калi непадалёку праходзiў дэраш.
Каэтану здавалася, што ў цэлым свеце
Не бывае другога такога каня,
Хутканогага, быццам кастрычнiцкi вецер,
I трывалага, як баявая браня.
Ой, дэраш, ты, дэраш – юнака летуценне!
Хiба бацькай тваiм не з’яўляўся Пегас?
Ты ляцiш над сусветам у зорным адзеннi,
Распускаючы хвост, як павольны бакас!
Скакуна маляваць на царкоўнай iконе
Ды складаць серэнады жадаў пастушок,
Але розум ягоны, апроч «Ходзяць конi
Ў Панямоннi» прыдумаць нiчога не мог.
Эх, забраць бы дэраша сабе ад магнату!
Толькi сквапны вусач, як пра тое пазнаў,
Усмiхнуўся сычом i казаў зухавата:
– Велiчэзная, мусiць, у пана казна.
Пан Чабор, пэўна, грошы кiдае лапатай?
Калi так, я пянёнзаў няшмат запрашу.
Заплацi ж, Каэтан, роўна дзесяць дукатаў
I скачы хоць куды на сваiм дэрашу.
Чысты лоб Каэтана ўспарола маршчына,
Бо падлiчыў: без ежы, адзення, пiтва
Аж сто семдзесят год працаваць без спачыну!
Нават косцi ягоныя страцiць Лiтва.
Пакупнiк узгарэўся, пачуўшы абразу.
Рагатаў на ўсё горла вяльможны лагiр.
Усляпую пабег Каэтан, каб адразу
Кiнуцца ў скаламучаны нёманскi вiр.
Непраглядная сцiснула несправядлiвасць,
Сэрца горкiя слёзы душылi, як кат.
О, калi б яму толькi надалi мажлiвасць,
Ён тады… – Стой! Куды паспяшаешся, брат?
На абрывiстым зрэзе высокага яра
Самагубца падпаху схапiла рука,
Ледзь не пераламаўшы лядашчы закарак:
Неўзабаве Чабор разглядзеў марака.
Барадою густой апяразана шыя,
Быццам шалем калматым. На шчоках – апёк.
З неабсяжнага лба, роўна з горнай вяршынi,
Рваны шрам блiскавiцай iмкнуўся наўцёк.
Палавiна зубоў павыпадвала, згнiла,
Валасы навiсалi, як плецi ракiт,
На мажным прыдалоннi лiловым чарнiлам
Вытатуiраваны быў бэзавы кiт.
– Ну, сядай жа, нырэц! Гавары па парадку,
Што табе пажадалася быць карасём?
Мабыць, скардзiшся за пакаранне на матку?
Мабыць, у селянiна звалок парасё?
Каэтан пад суровым наглядам слухмяна
Распаведаў пра свой непрыкаяны лёс:
Пра айца, адзiноту, дэраша, падманы.
Мараком было гэта ўспрынята ўсур’ёз.
– Аж сто семдзесят год, ты гаворыш? Пагана!
Толькi ведаеш – плюнь ты слiною на iх:
На галечу, маркоту, бяздушнага пана…
Я далей прамаўчу, каб не ганьбiць твой слых.
Я ж i сам паўсталеццi назад быў галотай,
Зарабляў па трэць шэлягу ў дзень толькi тым,
Што сляпых ды калечных праводзiў праз плоты
Да царквы i ганяў па Лiдзее плыты.
Надакучыла мне тая сумная доля.
Я падаўся на Балтыку. На карабель
Узышоў у Крулеўцы, што ў вусце Прэголi,
I аб’ездзiў на iм два дзясятка зямель.
Але зараз я маю свой флейт быстраходны,
Ад Парыжа да Гданьска тавары важу.
Пойдзеш юнгай служыць? Вось i добра, што згодны!
Наскрабем мы дукаты твайму дэрашу.
Дык давай пазнаёмiмся, хлопец арлiны.
Кiм па метрыцы будзеш? Чабор Каэтан?
Ну, а я – Цiт Пярун, толькi з гэтай хвiлiны
Ты мяне называй як матрос: «Капiтан»!
I пайшоў наўздагон за раскошай саплiвай,
Назаўсёды пакiнуўшы бацькаўскi двор,
Каэтан, сын Вiталюша, герба Лелiва,
З заняпалага слаўнага роду Чабор.
IV
Капiтан не салгаў. Тонкi флейт сухарлявы
Быў напраўду з усiх караблёў карабель.
Нiдэрландцы, прусакi, лiтва, скандынавы
За яго прапаноўвалi доўгi рубель.
Тым смачнейшай была для iх тая здабыча,
Што ў свой час капiтан здолеў выбiць патэнт
Ад усякай брыдоты ў манаршым аблiччы,
Па-братэрску запэцкаўшэй наш кантынент.
А цяпер, у пажары вайны ўсеагульнай,
Толькi «Бэзавы кiт» мог спакойна iсцi,
Без нiякай увагi на кепскiя гульнi,
Па якому патрэбна марскому пуцi.
Ён аб’ездзiў уздоўж i напоперак мора,
За Ла-Манш вандраваў у Бiскайскi залiў,
Плыў насустрач штармам у равучых прасторах,
I анёлы яго супраць ветра вялi.
Каэтан павiдаў Капенгаген i Лондан,
Па Гааге гуляў, аглядаў Амстэрдам,
Закупляў у Бруселе брабанцкiя блонды,
У Парыжы тарашчыўся на Нотр-Дам.
За пяць год ён спазнаў i ангельскую мову,
I французскi пранонс, i нямецкi «iх бiн»;
Нават шведскую вывучыў проста нанова,
Размаўляючы, бы Скандынавii сын.
Плата добрая йшла пасля кожнага рэйса,
Як у бочцы ляжыць селядцоў iвасi:
Столькi грошаў не бачылi на Ўсходнiх Крэсах
З тых часоў, калi сонца ўстае на Русi.
Акрамя паўнаважкiх блiскучых талераў,
Каэтан панабыў яшчэ некалькi рыс:
Навучыўся вiдэльцам са срэбных талерак
Есцi iндакiтайскi рассыпiсты рыс,
Адпiваць на бяседах патрошку кларэта,
Пiльнаваць таямнiчы дзявочы сакрэт,
Цалавацца на балях пад гук менуэта,
Як таго патрабуе спадар этыкет.
Але ж i працаваць давялося на славу,
Пад вятрамi, дажджамi, у спёку i снег.
Тут скалеў бы ў бяспамяцтве цмок семiглавы,
А Чабор як-нiяк толькi быў чалавек!
Ён лапацiў насцiл пасля буры i веi,
Каштаваў аплявухi ад кожнай рукi,
Лiхтары па начам паразвешваў на рэi –
Аднiм словам, рабiў, як i ўсе маракi.
Капiтан шанаваў i цанiў Каэтана,
Перадаў яму веды аб плынях марскiх,
Мудрагельныя тайны кампáса, секстана,
Як спадручней i выгадней весцi таргi.
За пяць год безупынных Чабор паступова
Да вялiкага чыну старпама падрос,
I загадам ягонае важкае слова
Без сумневу ўспрымаў усялякi матрос.
V
У гаду тысяча шасцiсот дваццаць сёмым
Прыканцы лiстапада бег «Бэзавы кiт»
Ад халодных нарвежскiх фiёрдаў дадому
З перапоўненым трумам салёнай траскi.
Па Балтыйскаму мору ўжо шнырылi рэзва
Баявыя эскадры буйной чарадой.
Толькi «Бэзавы кiт» – хулiганскi гарэза –
Здольны быў уляцець ад ваўкоў над вадой.
Накiроўваўся ён да ўзыходу iмклiва.
Скрозь халепную замець i хмаравы дым
Затуманены контур залiва Алiва
Прарысоўваўся на даляглядзе радным.
Сёння будзе разгружана чэрава судна,
Маркiтантам кароны аддана траска,
Адна ноч у карчме побач з дзеўкаю бруднай –
Ды бывай назаўсёды, жыццё марака!
Бо цяпер ад дукатаў галандскай чаканкi
Раздзiраўся па швах вышываны кашэль.
Каэтан уявiў, як прыйшоў нечакана
Да Сапегi, засунуўшы дулю ў кiшэнь.
Задрыжыць крыхабор ад ганебнага жаху,
Перахрысцiцца крыжам з пляча да пляча,
Быццам у спачывальнi прымецiў вужаку
Цi адчуў на закарку тапор палача.
На каленях вымольваць унiжана лiтасць
Распачне за абразу. Прызнацельны лiст
Падмахне, каб уведала Рэч Паспалiта,
Што Лелiва вялiкаснее герба Лiс.
I, пачуўшы пра шляхетны род Каэтана,
Сам кароль Жыгiмонт абвясцiць прывiлей,
Дзе даруе чын вiленскага каштэляна,
Тытул князя ды цэлы ахапак лiлей.
Пакуль вольна кружылi вар’яцкiя думы
Па завулкам ягонай пустой галавы,
Маракi спаражнiлi смуродныя трумы,
Каб ляцець у харчэўню стралой з цецiвы.
Капiтан падыйшоў да свайго выхаванца.
– Ну, тапелец, бывай i прабач, калi што.
Хоць i горка табе не пабачыць на шканцах,
Але я пажадаю: жывi гадоў сто.
Нарадзi чортаў тузiн чаборчыкаў малых,
У царкве цi ў касцёле гурбой ахрысцi.
Хай жа выйдзе з кагосьцi вялiкi маршалак
Цi каронны падскарбiй па iменi Цiт.
А цяпер – уцякай, бо дарма я цвярозы.
Мне цвярозым чамусьцi бываць не з рукi.
Хiба бачыў ты, як кракадзiлавы слёзы
Пралiваюць у куфель марскiя ваўкi?
На прычале было непрытульна i коўзка.
Мiтусiлiся ў танцы абрыўкi трасты…
Неўзабаве да iх падляцела павозка,
Падымаючы з лужын фантаны слаты!
VI
– Спадары! – прагучаў з прытарможанай брычкi
Валакiтны, цягучы галандскi акцэнт
I патухнуў… Так гаснуць нябесныя знiчкi,
Рассыпаючыся пыльным прыскам ушчэнт.
Даўгавязы марак у суконным камзоле
Наблiжаўся, зжымаючы кiй у руцэ.
Капiтан пакланiўся i, быццам мазолi
Дапякалi яго, запытаў: – Co pan chce?
Гэта быў усяго паспалiтага флоту
Адмiрал Арэнд Дыкман. Ад той навiны
Цiт Пярун вокамгненна адкiнуў маркоту,
Абярнуўшыся ў слых, быццам фiлiн начны.
– На вайне за манарха казак i латгалец,
Мазаўшанiн i прус, безумоўна, павiн…
Але ўзняўся ўгару навярэджаны палец
I паветра рассек напалам: – Я – лiцьвiн!
Адмiрал папрасiў прабачэння ахвотна.
– Напярэдаднi вечарам мой галеон
Напароўся на мель. Я не маю нi воднай
Нават лодкi, каб выставiць ноччу заслон.
А рыбацкi баркас бачыў непадалёку,
Як лунаюць варожай эскадры сцягi.
Можа, «Бэзавы кiт», бы нядрэмнае вока,
Здольны будзе два днi вартаваць берагi?
Вам пакрые дзяржава любыя расходы.
Столькi грошаў, напэўна, няма i ў раю!
Капiтан толькi рохнуў з такое нагоды:
– Я радзiму за золата не прадаю.
VII
Гэтак здарылася, што гандлёвае судна
Пад iмжой пахмурнелай ушыркi i ўздоўж
Двое сутак абшнарвала хвалi марудна,
Пакiдаючы след за кармой, нiбы смоўж.
Каэтан неадрыўна прыпаў да штурвалу,
Бо адзiны з усiх выбiраў такi пуць,
Што вярблюда ў нябеснае царства памалу
Мог скрозь вушка iголкавае праштурхнуць.
Капiтан, па кадык налiзаўшыся рому,
Працягнуў Каэтану наварысты грог,
I, пакуль карабель напраўляўся дадому,
Распачаў iнсургенствуючы маналог:
– Ты кажы мне, навошта ў Свяшчэнным Пiсаннi
Што нi запаведзь, то чартаўшчына i жах?
Чалавек з чалавекам, як прагныя зданi,
Сашчапляюцца ў бойцы на вострых нажах.
То iм грошаў няма, то харчоў не хапае,
То адзежа худая, то мала зямлi,
То суседская пыса на сварку натхняе.
А калi пачынаюць свярбець каралi,
Застаецца адно – захавацца ў балота,
Праз саломiнку дыхаць i марыць часцей,
Што на тых каралёў Бог нашле кашалота,
Каб ад iх кашалот не пакiнуў касцей.
Фанабэрыя iхняя тым крыважорней,
Чым вялiзней дзяржава, на шыю якой
Ланцугамi кароль папрычэплiваў жорны,
Налажыўшы падаткi жалезнай рукой.
Каралi жыць няздатныя без ашуканства,
Звар’яцелай раскошы, натоўпу прайдох,
Але больш за Хрыста, больш за ўсё хрысцiянства
Яны любяць шыкоўныя назвы эпох.
У ангельскай краiне аднойчы грымела
Бойка грозная дзвюх разнаколерных руж.
Ах, каб тых садаводаў – чырвонага з белым –
Паразжоўваў худы разнаколерны вуж!
На зямлi Партугалii год таму з дзвесце
Зноў жа выбухнула «Бiтва трох каралёў».
Ажно тры каралi на адным тым жа месцы
Падзяляюць дзяржаву ад гор да палёў!
Ты мяне, Каэтане, уважлiва слухай
I павер, што народ сплёў бы добры вянок
Каралям на труну, каб, спынiўшы разруху,
Гэтых трох каралёў задушыў васьмiног.
У вачах капiтана затанчылi чэрцi.
Рэзаў шэрыя хвалi лiстоўнiчны кiль…
Так прарочылi прышласць за момант да смерцi
Ерэмiя, Iсая, Iезэкiiль.
– Памянi маё слова: прыгожыя назвы
Чалавецтва няскора адпусцяць у рай,
Бо для ўсiх каралёў няма большай абразы,
Чым памкненне ўцячы ад iх пугi на край.
Каралi наядуцца падданых ад пуза
Пад ядранай прыправай з хлуснi i маны
Ды пачнуць будаваць чацвярныя саюзы
Ў складзе пятых калон шасцiдзённай вайны,
Дарам што шэраг лiчбаў практычна бясконцы…
Толькi я б каралёў у трухлявы абрус
Укруцiў i закiнуў на самае сонца
Цi шпурнуў у каменiсты докавы шлюз!
Калi ў старасцi вырашыш крэмзаць нататкi,
У маёнтку сваiм папiваючы квас,
Дасягнi, каб навекi празвалi нашчадкi
Гэту брыдкую бойку «Вайною дзвюх ваз».
Два браты за прастол зачапiлiся разам,
На ўвесь свет утвараючы лямант i вiск.
Чуе сэрца маё, што паганыя вазы
Разаб’юць на асколкi балтыйскi сервiз…
Капiтан хiстануўся, упаў на каленi
I паплёўся паўсонна ў напрамку кают,
Дзе валяўся Марфей, але ў гэта iмгненне
Немы голас падаў устрывожаны ют!
VIII
Па-за мысам, зарослым сцяною рагоза,
Развiнаў паруса непрыяцельскi флот,
Вылучаючы, нiбы сцярвятнiк, пагрозу,
Паступова на рэйд набiраючы ход.
На чале цвёрдакаменнай шведскай навалы,
Ад якой задыхаўся спалоханы шэльф,
Падаваў караблям баявыя сiгналы
Пад харугвай сваёй адмiрал Шэрншэльд.
Галеон адмiрала, ахрышчаны «Тыграм»,
Падмiнаў i расплюшчваў балтыйскую плоць.
Роўна так ён быў здольны ад Тыбра да Тыгра
Капцюрамi сваiмi Еўропу ўспароць.
Следам шчэрылiся портамi баявымi,
Каб падаць Жыгiмонту бязлiтасны ўрок,
Велiзарнае «Сонца» з бартамi крутымi,
Поўны «Месяц», за iм – «Пелiкан», «Аднарог».
I памiж галеонаў, то справа налева,
То адлева направа, з сярэдзiны ў край,
Нiбы ў джунглях разлапiстых з дрэва на дрэва,
Перапырхваў вяртлявы пiнас «Папугай».
Капiтан да штурвала падбег апантана,
Пазабыўшы пра млявасць, разгубленасць, ром,
Паваротам пляча адштурхнуў Каэтана,
За дзяржальнi схапiўся i раўнуў iльвом:
– Самы поўны! Сiгнальныя флагi – на фалы!
Кармавая гармата, па ворагу – плi! –
Так, што з дзюбы збянтэжана рыбу раняла
Даўгашыяя чапля i з ёй – жураўлi.
У залiве Алiва, пабачыўшы тое,
Адмiрал Арэнд Дыкман падняў паруса
Ды павёў вар’яцеючым шэршневым роем
Паспалiтае войска ў вайну сам-насам.
Узнiмалiся мачты паўсюль, нiбы вежы,
Што чамусьцi на мора пабеглi з зямлi –
Супраць «Тыгра» паўстаў з булавой «Рыцар Ежы»,
Якi вёў за сабою на бой караблi.
Разварочвалiся на парадак паходны
Галеоны, тры флейта, пiнасы ўва фронт,
I матроскiя сэрцы гарэлi паходняй
Так, што полымем iхнiм палаў гарызонт.
Гучна бразнулi коп’i з жалеза i сталi,
Сутыкнулiся ўсмерць ваўкалак i вервольф!
Крывасмокамi прагнымi мiру паўсталi
Жыгiмонт Трэцi Ваза i Густаў Адольф.
Узрывалi паветра чыгунныя ядры,
Асыпаючы мора смяротнай пургой:
Паўпiвалiся хцiваю пашчай эскадры
Ў ненавiсныя горлы адна да другой.
Што праз полымя ўбачыў народ з прыбярэжжа,
Захавалася ў процьме захопленых кнiг,
Бо няшмат каштаваў галеон «Рыцар Ежы»,
Калi б разам з iм не ваяваў «Вадзянiк»,
Калi б «Чорны крумкач» не ганяў «Папугая»,
А «Лятучы алень» «Аднарога» не бiў,
Калi б «Полымя», нiбы галiнамi гаю,
«Сонца» з «Месяцам» промнямi не зацямнiў.
Пахнуў серай смуроднай задушлiвы порах,
Поўз вяроўкаю вiсельнiка над вадой,
Заварожваючы ранак у надвячорак,
А дзiця – у старога з сiвой барадой…
Дзве лавiны агню! Дзве сцяны! Два бурана!
Дзве свiнцовых завеi! Дзве чорных пургi!
Галеон «Цар Давiд» ухапiў «Пелiкана»
За крыло так, што той застагнаў ад тугi!
«Рыцар Ежы» гарматамi, нiбы шчацiннем,
Натапырыўся ўвесь i да «Тыгру» у твар
Iрвануўся, каб сплесцi яго павуцiннем
Абардажных крукоў, як сплятаюць пачвар.
IX
Абардаж! Рукапашная! Вока за вока!
Востралёзы кiнжал за жывот i кiшкi!
З параспорваных грудзяў бусламi высока
Адляталi да Бога марскiя ваўкi.
Дагары i дадолу кiвалiся шалi,
Слiзгацелi нябожчыкi ў коўзкай крывi,
I люлялi абодвух працiўнiкаў хвалi,
Закаханых на ложку смяротнай любвi.
Адмiрал Шэрншэльд разрадзiў у кагосьцi
Крамянёвы, аздоблены срэбрам, пiстоль,
Выняў з ножан рапiру, каб ведалi госцi,
Што для iх не паскупiцца Густаў Адольф.
– Ваша яснавяльможнасць! – вiтаў адмiрала
Валакiтны, цягучы галандскi акцэнт,
Ад якога маркотна душа замiрала,
Рассыпаючыся пыльным прыскам ушчэнт…
Здрыгануўся клiнок элегантнай рапiры,
Сэрца здраднiцкi скурчылася камяком:
Перад iм у суконным жалобным мундзiры
Адмiрал Арэнд Дыкман стаяў з цесаком.
О, дуэль – паядынак прыстойнага панства!
Этыкет. Джэнтльмэнства. Паклоны, маўляў…
Толькi Дыкман, пазнаўшы характар славянства,
Супраць кветкi заўсёды цаглiну трымаў.
Хай не Густаў Адольф, дык ягоны ваяка
Сваiм лёсам заплацiць крывавы вергельд!
Размахнуўся цясак, i звалiўся ля бака
З размажджэранай скронню спадар Шэрншэльд.
Тут жа зрынуты быў капiтан галеона
I, пабачыўшы тое, што ўвесь галеон
Стаў падобны на воўчае поле загону,
Пачалi скандынавы здавацца ў палон.
X
Цiт Пярун гэтым часам на «Бэзавым кiце»
Здольны быў толькi збоку на ўсё пазiраць,
Ацiраючы ад плямаў пораху кiцель,
Ды адольфаву мацi дабром памiнаць.
Кармавая марцiра раз-пораз плявала,
Ледзь трывожачы стрэлам балцiйскае шкло,
Бо паўсюль панавала такая навала,
Дзе прыватнаму флейту не месца было.
Неўзабаве ў баi ён пабачыў нядрэнна,
Што да «Тыгра» аднекуль, знянацку, як чорт,
Жартаўлiвым вужом падляцела «Сiрэна»,
Каб прыняць з галеона палонных на борт.
– Вось i справа для нас! – капiтан Каэтану
Паказаў на стрыножаныя караблi:
Там з панурымi тварамi шведы слухмяна,
Як габрэi ў палон асiрыйскi, iшлi.
Але «Бэзавы кiт» не паспеў нi на волас
Да «Сiрэны» падбегчы, каб дапамагчы
Апрыходаваць вязняў, бо роспачны голас
Падаваў «Вадзянiк» пугачом у начы.
Усе погляды разам звярнулiся ўправа:
Там на «Сонца» – страшэннае, нiбы прывiд –
«Вадзянiк» спрабаваў панакiнуцца жвава
З баявым збраяносцам сваiм «Цар Давiд».
Ды аднак жа свяцiла, не даўшы нi шанцу,
Агалiла iклата жаролы гармат
I ўсмалiла стопушачным пратуберанцам,
Ад сябе адшпурнуўшы шакалаў назад.
«Цар Давiд» завiшчаў, адвярнуў баязлiва,
Звар’яцела шарахнуўся ад усяго.
Праз паўсотнi прабоiн з залiва Алiва
Пунсавелае мора паiла яго.
Грузна «Сонца» варочала тулава ў хвалях,
Каб дакладна наставiць зараджаны борт
«Вадзянiку» пад сэрца. Без болю i жалю
Шкiпер сонечны смачна еў яблык апорт.
Пяць кароткiх хвiлiн да сканчэння манеўру,
Пяць бясконцых iмгненняў да стрэлу марцiр –
Усмiхалiся мякка гарматныя зеўры,
Быццам крэслiлi перад забойствам францiр.
– Ану, сябар каханы, – завеi бялее
Паглядзеў на свайго пястуна капiтан, –
Прынясi ж мне на мосцiк бачурку алею
Ды красала з каюты… Хутчэй, басурман!
Каэтан iрвануўся, ледзь боты не страцiў.
За хвiлiну, не больш, ён усё адшукаў:
Не хапала яшчэ, каб ягоную мацi
Побач з маткаю шведскай Пярун мацюкаў.
– Малайца! А цяпер афрыканскаю малпай
На бушпрыт аж да самага краю залезь
I паўсюль яго гэтым алеем абляпай…
Да ты лей весялей, а не мацай ледзь-ледзь!
Вой, як вымазаўся! Ну, да чэрцi з табою!
Экiпаж! Слухаць моцна заяву маю:
Марш за борт, жываглоты, абое-рабое,
А то пысы вымбоўкай параскройваю!!!
У сцюдзёнае мора матросы гарохам
Iрванулiся з дрыжыкамi стрымгалоў –
Капiтан нават змея марскога спалохаць
Здольны быў... Што яму да матроскiх галоў?
Падымаючыся потым з безданi хцiвай,
Што пякла гарачэй медузовых джыгал,
Кожны бачыў, як па-над залiвам Алiва
Капiтан вострадзюбы бушпрыт паджыгаў.
Разгарнулася «Сонца» гiганцкаю вошшу,
I навёў капiтан смертаносны алей
У ягоны той пункт, дзе за цiкавай вошвай
Сотнi беркаўцаў пораху спалi ў iмгле.
Рушыў «Бэзавы кiт» на чале з капiтанам,
Раздзiраючы ў жмуты салёны бурун.
З неабдымнай раз’юшанасцю акiяна
Прама ў «Сонца» ўваткнуўся маланкай Пярун!
У галактыцы грымнула безлiч сузор’яў,
Навальнiцы круцiлi пякельны галоп,
З гiмалайскiх вяршынь i альпiйскiх нагор’яў
Наблiжаўся лавiнай сусветны патоп!
Узмятнуўся фантан трыдзявятага валу
I закiнуў Чабора на тонкi спардэк
(Гэта значыць, закiнуў вышэй усiх палуб)
Непрыкметнай пасудзiны «Ноеў каўчэг».
Заскуголiлi рэшткi варожага флоту,
Быццам вiшчыць ад болю паранены дзiк.
«Месяц», што ранiцой залацiўся, як злоты,
Замест радаснай поўнi сплыў на маладзiк.
Разгарнулася чохам эскадра. Як конi
Без свайго завадатара, за далягляд
Наўзахваткi пайшла. Ад магчымай пагонi
«Пелiкан» утрапёна пальнуў наўздагад.
Трэба ж так было выпасцi, што адзiнока
Праляцеўшы паўмiлi шалёны зарад
Пасярэдзiне мёртвага «Тыгра» з наскоку
Роўна Дыкману ў сэрца папаў неўпапад…